De geschiedenis[1] van Koptische Kunst in Egypte kan in twee perioden worden verdeelde met verschillende karakteristieken.

De eerste periode is vanaf de vierde eeuw tot de Arabische verovering (640-642 AD).

Als provincie van het Byzantijnse Imperium stond het open voor  Aziatische invloeden. Het was een decoratieve kunst. Muren, pilaren en kerken waren vol met schilderingen en fresco's. De Hellenistische stijl was duidelijk in de decoratieve kunst.

De tweede periode is van de Arabische verovering tot nu.

De christelijke kunst verviel. Steenhouwen verdween na de 8^e eeuw en er wordt helemaal niet meer met steen gewerkt na de 11^e eeuw. Voorbeelden van de schilderingen kunnen wij vinden in Deir el Souryaan en Deir Abu Maqar. Deze Fresco's laten ook Armeense invloed zien.

Men ging meer over op houtsnijwerk zoals te zien is in de Iconostase van de Kerk van Abu Sargah in Oud Cairo die van de 11^e eeuw is. Houtsnijwerk van de Muallaqua kerk is nu te zien in het Britse Museum. Vanaf de 14^e eeuw was er weinig verschil tussen de Koptische kunst en de heersende Islamititische Kunst.

Koptische Kunst wordt dan in brede zin gebruikt voor kunst die in het Christelijke Egypte wordt geproduceerd in de vorm van textiel maar daarna ook in iconen.

Wij zullen ons nu  alleen concentreren op iconen en wel op Koptische iconen.

Geen kunst is onderworp geweest van zoveel polemiek als Koptisch Kunst.

De archeoloog Strzugowski beschrijft het als een continuering van de Hellenistische kunst.

Maspero en Gaet zien het als een uitloper van Byzantijnse kunst  en Elbera zag het als een authentieke nationale Egyptische kunst.

De redenen voor deze verwarring zijn:

v     Egypte is successievelijk bezet door de Grieken, Romeinen en de Byzantijnen die een eigen kunst hadden die vermoedelijk is samengegaan met de nationale kunst.

v     De tegenwoordige Koptische kunst is niet representatief voor de echte kwaliteit van de Koptische kunst omdat de beste voorbeelden in de loop der tijd verwoest zijn door golven van onderdrukking en vervolging. Er zijn maar enkele exemplaren over in enkele Kerken en Kloosters waardoor wij ons een grove voorstelling kunnen maken van wat eens in grote hoeveelheden aanwezig was.

De Ontwikkeling van Koptische Kunst.

Deskundigen gaven meer aandacht aan Koptische textiel dan aan Iconen, maar wij zullen ons hier op iconen concentreren.

1.      Koptische Kunst en Hellenisme

Door de Romeinse bezetting dacht men dat de lokale bevolking de kunst van de bezetter had overgenomen maar in feite bestonden er in Egypte drie typen kunst naast elkaar.

v     Populaire Kunst die de lokale gevoelens uitte en vrij was van de invloed van de bezetter. Die heette Koptische Kunst.

v     Hellenistische Kunst die door de bezetter beoefend werd en die niet hellemaal vrij was van lokale invloed.

v     Officiële Kunst die in opdracht van de bezetter vervaardigd werd en die alle karakteristieke had  van de Romeinse Kunst.

v      

     2.   Koptische Kunst en Byzantijnse Kunst.

Doordat Constantinopel (Byzantium) de hoofdstad werd van het Oostelijke Imperium dacht men dat de Koptische en Byzantijnse Kunst invloed op elkaar hadden. Het is waar dat sommige kunstenaars uit Alexandrië werden aangetrokken tot de nieuwe hoofdstad en enkele Egyptische karakteristieken van kunst overgedragen werden naar Byzantium en vice versa.

    3.     Koptische Kunst en de Concilie van Chalcedon

Na dit concilie in de vijfde eeuw hebben de Melekieten, de Byzantijnse christenen die loyaal waren aan de Keizer, Koptische kerken, kloosters en huizen vernietigd, mensen gedood en kunst vernietigd. Daardoor is de haat voor alles wat Byzantijnse is groter geworden en is het Koptisme ontstaan. Midden zevende eeuw veroverde de Arabieren Egypte en daardoor is alle contact van Egypte met Rome en Constantinopel verbroken.

Karakteristieken van Koptische Iconen

1.      Vertegenwoordigen jubelende beelden. Geen beelden van marteling, behalve van Jezus de Verlosser. Geen hel maar Paradijs. Schrijvers hebben geschreven dat 'ondanks dat de Koptische kerk is vervolgd door de eeuwen heen, is ze de tedere hoop in haar spirituele leven niet verloren. In geen van de arme Egyptische kerken zult u een beeld zien van hel of verdoemenis, maar martelaren, die u lachend aankijken vanaf de muren net of zij hun lijden zijn vergeten.'  (Mrs. Butcher)

2.      Vol van de geest van overwinning. Zolang de kerk een geest van zelfverzekerdheid in de gelovigen wil scheppen dan zullen er geen beelden van demonen zijn maar wanneer zij er zijn, dan zijn ze klein en onder de voeten van de Heer, Zijn Engelen en Martelaren als zwakke overwonnen wezens.

3.      Iconen van liefde en tederheid. Kijk maar naar beelden en iconen van de Moeder Gods met het Kind Jezus.

4.      Uitdrukking van Geestkracht. De hoofden zijn groot. De ogen zijn  groot en het lichaam is ongeproportioneerd omdat de kunstenaar niet stil staat bij het lichaam maar bij de innerlijke kracht van de geest. Het hoofd is groot als symbool dat God ons Hemelse Hoofd is. De ogen zijn wijd open als teken van innerlijk zicht. Gelovigen staan niet bij een icoon om de schoonheid van het artistieke werk te bekijken maar concentreren zich op de kracht van de geest die de icoon vertegenwoordigt. Zij staan voor de icoon in eerbied en raken de rand aan en vragen Gods zegen en de voorbeden van de Heilige zonder enige aandacht voor de kunstzinnige waarde van de icoon.

5.      Iconen met een houding van gebed.  Mannelijke heiligen zijn meestal afgebeeld met hun handen in gebed opgeheven. (Wessel)

6.      Het Kruis dragend.  Bij de meerderheid van iconen van Christus draagt hij een kruis alsof de kerk hem vraagt om onze verlosser te zijn. In een oude Koptische icoon van het kind Jezus ligt hij met zijn benen gekruisigd en zijn handen gespreid als aan het kruis.

7.      De voorzienigheid van de Heer.  De Heer hangt aan het kruis met open ogen als een teken van Zijn onsterfelijkheid en Zijn Goddelijke voorzienigheid.

8.      Innerlijk inzicht. Heiligen zijn altijd afgebeeld met twee ogen die u aankijken terwijl de boze mensen zijn afgebeeld met één oog als of zij naar de wereld kijken en het andere oog verduisterd is.

Hoe lezen wij een Icoon.

Zoals letters worden gecombineerd om woorden en zinnen te vormen om een verhaal te vertellen zo worden lijnen en kleuren gecombineerd om beelden, gebaren en symbolen van theologische en spirituele betekenissen over te brengen aan de kijker. Daarom, in de traditie, wordt gezegd dat een icoon geschreven wordt en niet geschilderd. Men moet de taal begrijpen waarmee de schrijver schrijft en zo heeft ook alles in een icoon een betekenis zelfs de kleuren.

De schrijver moet een gelovig lid van de kerk zijn en moet de bijbel goed kennen om de verhalen goed en juist over te nemen in zijn icoon.

Kleuren:

Wit:  Reinheid

Geel: Zuiverheid, zonder zonden als goud zonder smet want hij was geboren in onze gelijkenis maar zonder zonden. Het is ook de kleur van overwinning en de verrijzenis.

Rood: Is een koninklijke kleur.

Blauw is de hemelse kleur

Paars: Het is de kleur die alleen door Jezus wordt gedragen want in die tijd was het alleen de keizer die deze kleur droeg.

Groen: Dit is een speciale kleur want het is het symbool van het kwade al vanaf de tijd van de farao's. Daarom wordt het niet gedragen door heiligen of martelaren maar wel door Judas Iskariot.  Het wordt ook gebruikt voor de draak die overwonnen wordt door de heiligen. Ook voor de kwade overheersers die onder de voeten van de paarden van de heiligen dood vielen. (Abu Seefeen of Dimitrius van Thessaloniki. Zie ook Op. 6:8

Toen zag ik een vaalgeel paard. (Groen in de Arabische versie). De ruiter heette Dood, en het Dodenrijk vergezelde hem. Zij kregen verlof om op een vierde deel van de aarde dood en verderf te zaaien, door middel van het zwaard, hongersnood, dodelijke ziekten en wilde dieren.

Wij zullen de icoon van de Moeder Gods met kind als voorbeeld nemen:

Deze icoon is de icoon van de incarnatie (vleeswording). Het simuleert de kerk. De eenwording van de Goddelijkheid, Het Woord, Het Kind en de Menselijkheid, De Maagd Maria.

Moeder draagt het kind dat een briefje in zijn hand heeft, opgevouwen of open en soms ook een rond voorwerp dat op een bal lijkt.

In de andere hand wijst hij met zijn vingers op een bijzondere manier.

Aan zijn voeten draagt hij sandalen waarvan er een soms los hangt en bijna van zijn voet af gaat . De andere zit aan zijn voet vast.

Boven aan de icoon zijn twee engelen met iets in hun handen. Soms is er ook een duif.

Hier volgt de uitleg:

De duif is de Heilige Geest die over Maria is gekomen zoals de Engel dat heeft gezegd. De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken.  (Luk. 1:35).

Maria draagt het kind maar kijkt niet naar hem. Zij staart vóór zich uit in de verte, naar de toekomst, naar alle folteringen die hij zal ondergaan en zijn kruisiging om ons te verlossen. Zij kijkt soms bedroefd de worden zeggend die wij bidden na het evangelie van het negende uur:

De wereld zal waarlijk juichen, want ze heeft het heil ontvangen; mijn hart echter breekt bij de aanblik van Uw kruisiging, die U voor allen verdragen hebt, O mijn Zoon en Mijn God. 

De Kleren: De Maagd draagt meestal Blauw – Rood – Wit.

Blauw is de hemelse kleur want zij was de hemel voor het Goddelijk Kind in haar buik.

Rood  is een koninklijke kleur en de Maagd is de koningin de moeder van de Koning en daarom draagt zij een rode mantel.

Wit is het symbool van zuiverheid en daarom draagt de Maagd soms een witte voile op het hoofd.

De sterren:  Ergens op de kleren van de Maagd bevinden zich altijd twee of drie sterren. Twee op de schouders en een op het hoofd en die symboliseren dat Maria maagd was voor, gedurende en na de geboorte van Jezus. Soms zijn er meer kleine sterren op haar kleren want zij is de tweede hemel en de hemel is altijd versierd met sterren.

Het Kindje Jezus: In sommige iconen ziet hij er als een volwassen man uit en soms met grijs haar want hij is geboren van de Vader voor alle tijden en zoals wij lezen in Joh. 8:58:

Waarachtig, ik verzeker u,’ antwoordde Jezus, ‘van voordat Abraham er was, ben ik er.

Rood: Hij is De Koning der Koningen en het is ook de kleur van het bloed waarmee wij verlost zijn.

De losse sandaal:

Dit is een symbool van twee wetteksten uit het oude testament.

De eerste behandelt het oude gebruik dat wanneer een man overlijdt zonder kinderen te hebben achter gelaten dat zijn broer zijn vrouw neemt en dat het eerste kind van de overleden broer is en de daarop volgende kinderen van de nieuwe broer zijn. Dat was om de mogelijkheid open te houden dat de Messias zou kunnen komen van de nazaat van de overleden broer. Wanneer de broer weigert de vrouw van zijn overleden broer te nemen dan moet zij hem in aanwezigheid van de Oudsten zijn sandaal uittrekken en in zijn gezicht spugen. (Deut.25:9)

moet zij ten overstaan van de oudsten op hem afgaan, hem zijn sandaal uittrekken en hem in zijn gezicht spugen, waarbij ze hem toevoegt: ‘Zo vergaat het de man die zijn broer nageslacht onthoudt.’

De tweede tekst behandelt de situatie dat de erfenis verloren zou gaan als er geen nazaat is voor de overleden man. Ruth: 4:7-8

Koopt u het land maar!’ en hij trok zijn sandaal uit. (Als vroeger een dergelijke koop of ruil rechtsgeldig gemaakt moest worden, bestond er in Israël het gebruik dat men zijn sandaal uittrok en die aan de ander gaf. Zo werd een dergelijke zaak in Israël bekrachtigd.)

Jezus is gekomen om ons los te maken van deze oude gewoontes want de Messias is gekomen en wij hoeven niet meer op Hem te wachten. De losse sandaal is een symbool voor deze verlossing.

 De vaste sandaal:  Toen de eerste mens zondigde is hij uit het Paradijs gestuurd naar de aarde waar: Dorens en distels zullen er groeien deze zijn symbool voor de zonden. Wanneer de mens met blote voeten in de zonden zou lopen dan vinden de zonden haar weg weer in de mens. Daarom nam de mens een dier (offer) slachtte het en maakte van zijn huid sandalen om zichzelf te beschermen van de dorens en distels. Dit offer is een symbool voor Jezus die aan het Kruis geslacht werd om ons van de zonden te verlossen. Daarom draagt hij deze sandaal om ons daaraan te herinneren.

Daarom doen wij wanneer wij in de kerk zijn de schoenen uit want de grond waarop wij treden is heilig. (Ex. 3:5)

trek je sandalen uit, want de grond waarop je staat, is heilig.

Ook in de icoon van de verrijzenis en de ten hemel opneming staat Jezus met blote voeten want daar zijn er geen zonden meer.

De handen van Jezus:

De ene hand draagt een soort bal. Dit is een symbool voor het universum want Hij is De Almachtige en de schepper van alles met zijn wijsheid.

Soms is er een brief open of gesloten of zelfs een boek. Dit is een symbool voor Zijn wijsheid.

De andere hand heeft ook symbolen. Wanneer hij de wijsvinger heft zegt Hij: 'Ik ben een met de Vader, ik ben de eerste en de laatste. Het is ook een teken van zegening.

Soms wijst Hij met twee vingers, de wijsvinger en de middenvinger. Dit is een symbool van de eenwording van Zijn Goddelijkheid en Zijn menselijkheid.

Soms raakt Zijn duim Zijn pink. Dit is een symbool van het cijfer 10 dat in Grieks de Jota is, de eerste letter in Icoc Krictoc.

De Nimbus (Stralenkrans - El Hala – Halo):

Moet geplaatst worden rond de hoofden van Jezus, Maria en alle heiligen maar die van Jezus is iets groter, beginnend op de schouder waarop hij het kruis gedragen heeft maar ook het verloren schaap dat Hij gered heeft. Soms staat er een kruis op, soms zitten er gaatjes op de rand, om ons aan zijn kruisiging zijn pijnen en wonden te herinneren. Soms zie je de letters A en O de Alfa en de Omega. Het begin en het eind.

De Engelen:

Bovenaan zijn er twee engelen. De een draagt een kruis en de ander een lans met een spons. Dit om ons te herinneren aan Zijn kruisiging en aan de spons met azijn die hij kreeg toen hij vroeg om te drinken aan het kruis.

Dhr.Magdy  Ramzy